Kritisch versus onkritisch denken

Om scherper te krijgen waar we het precies over hebben, zal ik kritisch denken afzetten tegen onkritisch denken. Onkritisch denken is aannemen dat wat je leest of hoort waar is, zonder erover na te denken of te checken of het accuraat of redelijk is. Wanneer we onkritisch zijn, kunnen we ons dus niet ontwikkelen. Om verder te komen, moet je kritisch zijn op je eigen denkbeelden en op die van anderen. Kritisch denken is een bewuste keuze om je actief in te zetten om te begrijpen wat er speelt. Door na te denken, te redeneren, bewijs te evalueren, en door na te denken over het proces van denken zelf. Het gaat over het zo goed mogelijk proberen uit te vinden hoe iets in elkaar steekt, zonder je daarbij al te veel te laten beïnvloeden door je eigen emoties en voorkeuren.

Kritisch denken in praktijk brengen: een voorbeeld

In ons dagelijks denken zijn we niet altijd even kritisch. Dit zorgt ervoor dat we snel verkeerde aannames doen op basis van voorgaande ervaringen uit ons leven. Ik zal dit illustreren aan de hand van een voorbeeld. Stel je voor dat iemand je een USB datakabel geeft voor je iPhone.

Op het eerste gezicht ziet deze kabel eruit als een datakabel en functioneert deze als een datakabel. Je hebt geen reden om aan te nemen dat het iets anders is.

Feitelijk is de betreffende kabel een ‘locator’, afluisterapparaat en een datakabel. Onder een afdekkapje zit (vrijwel onzichtbaar) een simkaart-houder waarmee een hacker in kan bellen en jou vervolgens kan afluisteren of lokaliseren. Waarom laat ik dit zien? Het is een voorbeeld van hoe we in ons dagelijks leven aannames doen. Als iemand ons een kabel geeft, dan bedenken we niet zo snel dat dit ook een afluisterapparaat kan zijn. Alleen door de kabel kritisch te onderzoeken, zouden we dit kunnen ontdekken.

Waarom we fouten maken in ons denken: thinking fast and slow

Maar hoe komt het dat we soms zulke foutieve aannames doen? Hiervoor haal ik de theorie van Psycholoog Daniel Kahneman erbij. Hij beschrijft in zijn boek Thinking fast and slow twee ‘systemen’ in de menselijke geest: systeem 1 en systeem 2. Systeem 1 heeft betrekking op automatische, snelle processen die geen tot nauwelijks moeite kosten. Het zijn processen die aangeboren zijn of die door lange oefening eigen zijn gemaakt. En ze zijn vaak onvrijwillig; je kan ze niet tegenhouden of beïnvloeden. Systeem 2 heeft betrekking op mentale activiteiten die energie kosten en waar focus voor nodig is. Het is een doordacht, bewust en gecontroleerd denkproces. Een proces dat moeite kost en dat niet vanzelf gaat.

Systeem 1 en 2 staan niet los van elkaar. Systeem 1 genereert voortdurend suggesties voor systeem 2, denk aan observaties, gevoelens en impulsen. Systeem 1 neemt zet deze vervolgens in overtuigingen om. Meestal neem je gewoon aan wat systeem 1 je doorgeeft. En dat is prima. Systeem 1 is meestal vrij goed in wat het doet. Maar – zo bleek uit het voorbeeld van de datakabel – systeem 1 is niet feilloos.

Cognitieve bias

Omdat systeem 1 niet feilloos is, ontstaat er cognitieve bias. Ons denken neemt vaak een shortcut, de weg van de minste weerstand. In het geval van de datakabel is het zo dat jouw brein genoeg kabels heeft gezien om zonder moeite aan te nemen dat ook dit een normale datakabel is. We trekken deze (foutieve) aanname niet in twijfel.

Dit doen we voortdurend, op allerlei manieren, en dit leidt tot allerlei ruis in ons denken. En nu is het zo dat je niet iedere ‘gut decision’ in je leven onder de loep kunt nemen. Maar, voor die momenten dat het ertoe doet – bijvoorbeeld als je werkt als tester – kun je wel leren beter te worden in het herkennen van fouten in je eigen denken of dat van anderen.

Praktische tips voor kritisch denken

We weten nu wat kritisch denken is, waar het mis kan gaan, en waarom het snel en ongemerkt mis kan gaan. Wat we nog niet weten, is hoe we onszelf kunnen trainen in het voorkomen dat het mis gaat. Daarom geef ik je hieronder 10 tips om kritisch denken in de praktijk te brengen.

Tip 1: Stel vragen

De enige manier om te beginnen met kritisch denken is vragen stellen. Aan anderen, maar ook aan jezelf. Een basisvraag die je jezelf kan stellen is: Is dit redelijk om te zeggen of geloven? En dan redelijk in de zin van: voldoet het aan de regels van de logica.

We brengen vaak argumenten in die op het eerste gezicht redelijk lijken, maar dat eigenlijk niet zijn. Aannames zijn bijvoorbeeld verkeerd, het argument heeft de basis in emotie, of het argument komt voort uit bias. Soms zal dit er niet zoveel toe doen, maar wanneer het gaat om kritische besluiten moet het belang van vragen stellen en zoeken naar antwoorden niet onderschat worden.

Tip 2: Twijfel aan basisaannames

Ik zei het net al: aannames zijn vaak verkeerd. Assumptions are the mother of all mistakes. Om te voorkomen dat je slachtoffer wordt van verkeerde aannames, of dat je een verkeerde datakabel inprikt, is een sceptische houding noodzakelijk.

Tip 3: Het is OK als je dingen niet weet

Vragen stellen en twijfelen aan basisaannames laat ook zien dat er soms gewoon kennis mist. Als je beter wil worden in kritisch denken, is het belangrijk om je te realiseren dat je waarschijnlijk minder weet dan je denkt. Dit komt door het overconfidence effect: een vorm van bias waarbij mensen meer vertrouwen hebben in hun oordelen dan objectief het geval zou moeten zijn. Als je dingen niet weet, ga dan op onderzoek uit en haal je informatie uit diverse en betrouwbare bronnen.

Tip 4: Sta open voor nieuwe inzichten

Echt kritisch denken betekent ook komen tot, soms oncomfortabele, nieuwe inzichten. Zorg dat je hiervoor open staat. Zonder kritisch te denken is ontwikkeling en continuous improvement niet mogelijk.

Tip 5: Weet welke cognitieve biases er zijn en leer ze herkennen

Er zijn enorm veel beschreven biases waar veel onderzoek naar gedaan is. Neem de tijd om alle biases, bijvoorbeeld op deze poster, door te nemen. En als je een vraagstuk hebt dat kritisch denken vereist, loop ze dan langs om te kijken of je brein je niet in de val heeft gelokt.

Tip 6: Kijk kritisch naar causaliteit

We denken vaak dat A B tot gevolg heeft, en hebben de neiging dit simpeler te maken dan het in werkelijkheid is. Maar soms heeft B A tot gevolg. En soms hebben ze niks met elkaar te maken. Zie bijvoorbeeld deze mooie spurious correlation tussen het aantal mensen dat verdronken is door in een zwembad te vallen en het aantal films met Nicolas Cage.

Tip 7: Evalueer bestaand bewijs en argumenten kritisch

Neem niet zomaar aan wat je hoort of leest, maar kijk kritisch naar bewijs en argumentatie. Wat je hierbij zou kunnen helpen is je verdiepen in argumentatieleer. Leer bijvoorbeeld hoe een valide argument er uit ziet, hoe je drogredenen herkent en wat je ertegen kan doen. Het boek Critical Thinking van Tom Chatfield bevat een goede uitleg hierover.

Tip 8: Denk zelf, laat je niet te makkelijk beïnvloeden

Echte innovaties zijn vaak gedaan door mensen die hun eigen denkwerk hebben gedaan. Dat wil niet zeggen dat je geen gebruik maakt van bestaande kennis (nadat je deze kritisch geëvalueerd hebt), maar laat je niet limiteren door groupthink of de heersende opvattingen van je werkveld of cultuur.

Tip 9: Zoek naar diversiteit in denken en samenwerking

Diverse standpunten geven je meer input, en dus meer stof tot denken. Wanneer je meer invalshoeken leert kennen, word je getriggerd hier kritisch op te reflecteren. Praat met mensen, ontdek hun standpunten en hun achterliggende gedachten en verzamel zo input om je eigen denken aan te scherpen.

Tip 10: Verdiep je in critical thinking

Begin bijvoorbeeld met een van deze leestips:

• Critical Thinking – Tom Chatfield
• Thinking Fast and Slow – Daniel Kahneman
• Factfuness – Hans Rosling
• The Great Mental Models – Shane Parrish